Ένα μακρύ ταξίδι στο χρόνο: Αυτό θα κάνεις όταν προσπαθήσεις να εντρυφήσεις στο πλούσιο, πολυτάραχο και συναρπαστικό παρελθόν αυτής της πόλης-λιμανιού.
Ας ρίξουμε μια σύντομη ματιά:
Η γη της Πειραϊκής, το «νησί πέρα από την ακτή», που αναφέρει ο Στράβωνας ενώθηκε με την Αττική στεριά χάρη στις πανάρχαιες προσχώσεις των ποταμών. Πρώτοι κάτοικοι θεωρείται πως ήταν Μινύες. Μάλιστα, ο Έλληνας τραγικός ποιητής Ευριπίδης στο έργο «Ιππόλυτος», αναφέρει πως οι Μινύες οχύρωσαν τον λόφο της Καστέλλας και του έδωσαν το όνομα Μουνιχία τιμώντας τον αρχηγό τους Μούνιχο.
Ο αρχαίος Πειραιάς είναι ουσιαστικά δημιούργημα του Θεμιστοκλή, ενός από τους πιο ιδιοφυείς πολιτικούς και στρατιωτικούς της αρχαιότητας που εκλέχθηκε άρχων των Αθηνών το 493 π.Χ.. Το όραμά του βρήκε άξιο διάδοχο στο πρόσωπο του διάσημου πολιτικού, στρατηγού και ρήτορα Περικλή που οδήγησε την Αθήνα στον περίφημο «Χρυσό Αιώνα» (495-429 π.Χ.).
Μετά τη νίκη των Ελλήνων επί των Περσών στις Πλαταιές (479 π.Χ.) ο Θεμιστοκλής θέλησε να βασίσει την προστασία της ανοχύρωτης Αθήνας στα πλοία της, και να την κάνει σημαντική στεριανή και ναυτική δύναμη, αξιοποιώντας το επίνειο τον Πειραιά με τα τρία φυσικά οχυρά λιμάνια του. Η επιλογή του δικαιώθηκε όχι μόνο με το ρόλο που θα έπαιζε αργότερα ο στόλος στα Μηδικά, αλλά και από την ίδια την ανάπτυξη του Πειραιά που έγινε το επίκεντρο της πρώτης μεσογειακής «μεγάπολης».
Υλοποιώντας το βασικό τρίπτυχο Οχυρώσεις-Ναύσταθμος-Εμπόριο, ο Κάνθαρος (Μέγας Λιμένας) ο Πειραιάς εξελίχθηκε σε μεγάλο εμπορικό και οικονομικό κέντρο όπου συναντιούνταν οι θαλάσσιοι εμπορικοί δρόμοι της Μεσογείου. Παράλληλα, τα δύο μικρότερα φυσικά λιμάνια του Πειραιά -της Ζέας (Πασαλιμάνι) και της Μουνιχίας (Μικρολίμανο)-, έγιναν πολεμικοί λιμένες για την κατασκευή, τη συντήρηση και τις επισκευές του στόλου.
Τα Μακρά Τείχη, ένα διπλό τείχος με πύλες και πύργους, κατασκευάστηκαν μεταξύ 461-456 π.Χ. για να ενώσουν την Αθήνα με τη θάλασσα προστατεύοντας τους κατοίκους της Αττικής και της χώρας. Η οχυρωματική διάταξη του τμήματος των τειχών που προστάτευε τον Πειραιά τον έκανε ασφαλή από την ξηρά (την πορεία τους ακολουθεί η σημερινή οδό Πειραιώς). Υπήρχαν δύο πύλες του Αστεως με πύργους, κατασκευασμένες σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Στρατηγικό ενδιαφέρον είχε επίσης το τείχος με την Τρίτη πύλη, της Ηετιωνείας, στον λόφο Καστράκι, που προστάτευαν το εμπορικό λιμάνι. Σήμερα είναι επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος.
Τα θαλάσσια τείχη. Τα λιμάνια του Πειραιά οχυρώθηκαν μεταξύ 493 -404 π.Χ. και το 482 π.Χ. ιδρύθηκε ο στόλος που θα έπαιζε σημαντικό ρόλο αργότερα και στη διάρκεια των Μηδικών. Μετά το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου και την ήττα των Αθηναίων από τους Σπαρτιάτες, εκείνοι μαζί με τους ολιγαρχικούς συμμάχους τους κατεδάφισαν το 404 π.Χ. μέρος από τα Μακρά και τα θαλάσσια τείχη. Επί του στρατηγού Κόνωνα ανακατασκευάστηκε τμήμα των Μακρών Τειχών, ενώ ξανακτίστηκαν και επεκτάθηκαν τα θαλάσσια τείχη (394-391 π.Χ.). Τμήματα από αυτά τα τείχη θα δείτε σήμερα στα βράχια κατά μήκος της Πειραϊκής, μαζί με κάποιους εν μέρει αναστηλωμένους πύργους.
Ο Περικλής, ως συνεχιστής του έργου του Θεμιστοκλή εξέλιξε τον Πειραιά ως στρατιωτικό και κυρίως εμπορικό κέντρο της Αθηναϊκής πολιτείας. Από το εμπόριο στο λιμάνι εξαρτιόταν η οικονομική ευημερία του Αστέως και ο εφοδιασμός του με βασικά είδη. Όπως συνέβη και πολλούς αιώνες αργότερα, ο Πειραιάς έγινε τόπος συνάντησης των εμπόρων από όλο τον κόσμο. Εδώ συστήθηκε το πρώτο διεθνές τραπεζικό κέντρο, χρηματιστήριο εμπορευμάτων και ναύλων, και αναπτύχθηκε η βιοτεχνική δραστηριότητα. Η συνύπαρξη ανθρώπων από την Ελλάδα και όλη τη Μεσόγειο οδήγησε σε ένα μεγάλο πολιτισμικό άνοιγμα, στην ανοχή και στη συμμετοχή των κατοίκων σε ξένες λατρείες. Απόδειξη της σημαντικής υλικής και πνευματικής ακμής του Πειραιά ήταν το θέατρό του, που ήταν σχεδόν ισάξιο με εκείνο της Αθήνας, και οι λαμπρές γιορτές όπως της Βενδίδος.
Η πόλη του Ιππόδαμου. Ο Περικλής ανέθεσε την εκπόνηση της πολεοδομικής μελέτης της αρχαίας πόλης του Πειραιά και την επίβλεψη της υλοποίησής της στον περίφημο Ιππόδαμο τον Μιλήσιο. Θεωρείται «πατέρας της πολεοδομίας» και καθιέρωσε το ομώνυμο πολεοδομικό σύστημα. Ο Πειραιάς έγινε ένα ζωντανό μάθημα του ορθολογικού σχεδιασμού και της δημοκρατικής ισότητας με την σαφή οριοθέτηση δημόσιων, ιδιωτικών και ιερών χώρων. Ο σχεδιασμός βασιζόταν στη χάραξη παράλληλων δρόμων που τέμνονται κάθετα ώστε να δημιουργούνται οικοδομικά τετράγωνα και πλατείες. Επάνω στην γλώσσα στεριάς που χωρίζει το σημερινό κεντρικό λιμάνι του Πειραιά από εκείνο της Ζέας, σχεδιάστηκε η περίφημη «Ιπποδάμειος Αγορά», το πολιτικό κέντρο του Δήμου και της πόλης. Την κοσμούσαν μεγαλόπρεπα δημόσια κτίρια, όπως το ιερό της Εστίας, το Βουλευτήριο, το Αγορανομείο, και άλλα.
Χρόνια παρακμής, αλλά και ανόδου. Οι δημοκρατικοί θεσμοί καταλύθηκαν το 404 π.Χ. από τους Τριάκοντα Τυράννους οι οποίοι ωστόσο η συνέχεια νικήθηκαν από τον Θρασύβουλο και εκδιώχθηκαν. Η παλινόρθωση της δημοκρατίας έφερε μαζί της την επάνοδο της πολιτικής του Θεμιστοκλή και την προσπάθεια να ανακτηθεί η ναυτική ηγεμονία στο Αιγαίο. Μέσα σε 50 χρόνια (377-325 π.Χ.) στα λιμάνια της Ζέας και της Μουνιχίας υπήρχαν 397 πλοία και πολλοί νεώσοικοι.
Το όραμα της Αθήνας του Περικλή ενέπνευσε τον Εύβουλο και στη συνέχεια τον Λυκούργο, που έθεσαν ως στόχο τη διατήρηση της εμπορικής και στρατιωτικής κυριαρχίας της Αθήνας, εν όψει της ραγδαίας επέλασης των Μακεδόνων σε όλη την Ελλάδα. Όμως η ναυμαχία της Αμοργού το 322 π.Χ. έφερε και την οριστική καταστροφή του Αθηναϊκού στόλου.
Η επόμενη περίοδος σηματοδοτήθηκε από την έλευση των Μακεδόνων μετά τη νίκη τους στη Χαιρώνεια σε βάρος των συνασπισμένων δυνάμεων Θηβαίων και Αθηναίων. Λίγο αργότερα κατέστρεψαν μέρος των τειχών του Πειραιά και μεταξύ 322 έως 317 π.Χ. εγκαταστάθηκαν στο αθηναϊκό κράτος. Το 307 π.Χ. ο Δημήτριος ο Πολιορκητής κατέλαβε τη Μουνιχία, προσβάλλοντάς την από ξηρά και θάλασσα και στη συνέχεια γκρέμισε τα τείχη της ακρόπολης και της χερσονήσου της Μουνιχίας. Η δημοκρατία ξεριζώθηκε, οι αρχηγοί Δημοσθένης και Υπερείδης σκοτώθηκαν και ο δημοκρατικός όχλος έχασε τα πολιτικά του δικαιώματα. Ο Πειραιάς έγινε οχυρό για τη στήριξη της μακεδονικής κυριαρχίας.
Το 146 π.Χ. μετά την άλωση της Κορίνθου, στην πόλη, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα κυριάρχησαν πλέον οι Ρωμαίοι. Όταν το 88 π.Χ. οι Αθηναίοι και οι Πειραιώτες εξεγέρθηκαν εναντίον τους με τη βοήθεια του ελληνικού βασιλείου του Πόντου και του βασιλιά Μιθριδάτη, ο Ρωμαίος στρατηγός Σύλλας πολιόρκησε και τελικά πυρπόλησε τον Πειραιά. (μάλιστα, ήταν τέτοια η καταστροφική του μανία ώστε από το όνομά του προήλθε η λέξη «σύληση»). Η πόλη του Πειραιά παρήκμασε και σχεδόν «σβήστηκε από τον χάρτη» τους αιώνες που ακολούθησαν.
Διαβάστε επίσης τις ενότητες Μεσαιωνική εποχή και Πρόσφατη ιστορία.
Για την ονομασία Πειραιεύς
Υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Ότι προέρχεται:
- από τη λέξη «πέραν» (μακρινή/ αντικρινή στεριά),
- από το «δια πέραν» ή «πέραν ρέω» και το ρήμα περαιώ, διαπερατώνω, δηλαδή μεταφέρω ανθρώπους από μια ξηρά σε άλλη. Αυτό στηρίχθηκε στο ότι η περιοχή διαχωριζόταν από τα παράλια της Αττικής από το ελώδες Αλιπέδιο (σημερινό Φάληρο)
